Mierzeja Wiślana – to piaszczysty wał na Pobrzeżu Gdańskim, ciągnący się od Gdańska w kierunku pn.-wsch. po Bałtyjsk (w Federacji Rosyjskiej). Długość jej wynosi około 60 km, szerokość 1-2 km. Oddziela Zalew Wiślany od otwartych wód Zatoki Gdańskiej, w zachodniej swej części przylega do delty Wisły. W 4 miejscach jest przerwana przez dawne ujście Wisły do Zatoki Gdańskiej:
– Martwą Wisłę,
– Wisłę Śmiałą,
– Przekop Wisły
– oraz w Federacji Ros. – Cieśninę Pilawską (szer. 860 m).
Mierzeja Wiślana jest porośnięta lasem mieszanym i sosnowym.Znajdują się na niej 3 rezerwaty – ptaków – Ptasi Raj (nad Wisłą Śmiałą) i Kąty Rybackie (na północ od Sztutowa) oraz leśny – Buki Mierzei Wiślanej (na zachód od centrum Krynicy Morskiej).
Mierzeja jest opanowana przez wydmy białe i szare. Wspomniane wcześniej lasy sosnowe, zostały sztucznie nasadzone przez człowieka by zahamować wędrówkę wydm i zasypywanie rybackich wiosek. Od dawna próbowano zasiedlać ten wąski skrawek lądu.Od dawna znaczenie dla tego miejsca miał bursztyn, który był niezwykle cennym towarem. Początkowo przyjeżdżali po niego kupcy rzymscy a następnie także kupcy z Azji Mniejszej. Trakt wiodący ku bursztynowym połaciom znacznie wpłynął na kształtowanie się regionów osadniczych. Rozwój nastąpił w wiekach od X do XIII, kiedy to ziemie te weszły w skład Polski. Zamieszkiwane były przez słowiańskich Pomorzan, o czym świadczą chociażby polskie nazwy wiosek. Jeszcze w XIII w. istniał w pobliżu Krynicy Morskiej obronny gród jednego z książąt pomorskich. Zniszczony został dopiero przez Krzyżaków w 1264 roku. Ci z kolei zostali wyparci po wojnie trzynastoletniej. Wzrosła wtedy rola Gdańska, a i tereny pobliskie w tym mierzeja rozwijały się i bogaciły. Proces ten zatrzymały wojny szwedzkie i rozbiory Polski.Na mocy traktatu wersalskiego część mierzei przypadła Wolnemu Miastu Gdańsk a reszta Niemcom. Natomiast po II wojnie światowej Stalin słynnym czerwonym ołówkiem ustalił granice naszego kraju. Po polskiej stronie znalazły się fragmenty mierzei i Zalewu Wiślanego.Przez taki podział akwen zalewu został odcięty od morza i zamarł ruch pasażerski, znaczenie utracił Elbląg.
Zalew wiślany – to zatoka Morza Bałtyckiego u wybrzeży Polski i obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej, oddzielona Mierzeją Wiślaną od Zatoki Gdańskiej. Zalew połączony jest z otwartym morzem pogłębianą Cieśniną Pilawską, zwaną też Rynną Bałtyjską. Szeroka i głębsza pn.-wsch. część Zalewu Wiślanego, między cieśniną a ujściem Pregoły, jest zwana Zatoką Kaliningradzką. Długość 91 km, szerokość ok. 9 km, powierzchnia 838 km2, w tym w Polsce 328 km2, średnia głębokość 2,6 m, maksymalna – 5,1 m; temperatura wód od ok. 0°C w zimie do 20,5°C w lipcu – oto podstawowe cyferkowe dane. Brzegi zalewu są przeważnie niskie i piaszczyste. Zalew Wiślany jest akwenem słonawym, zasolenie średnie 3 – od 0,2‰ do 7‰, zależnie od odległości od Cieśniny Pilawskiej i napływu przez nią wody słonej w czasie sztormów.
Wszelkiego typu zjawiska lodowe uzależnione są od surowości zim, przeciętnie występują od połowy listopada do marca. Średnia grubość lodu waha się 30-40 cm.
Do Zalewu Wiślanego uchodzą ramiona Wisły, Nogat i Szkarpawa oraz rzeki: Pregoła, Świeża, Pasłęka, Elbląg i inne. Rozwinęło się rybołówstwo (m.in. połów węgorza) i żeglarstwo sportowe. Główne porty:
– Kaliningrad (u ujścia Pregoły),
– Bałtyjsk (nad Cieśn. Pilawską),
– Elbląg (nad rzeką Elbląg ok. 5 km od Zalewu),
– Tolkmicko,
– Frombork.
Morskie i oceaniczne statki handlowe oraz okręty wojenne wpływają do Kaliningradu – (od Cieśniny Pilawskiej do ujścia Pregoły biegnie pogłębiany tor wodny).
Do Najważniejszych miejscowości położonych na M. Wiślanej i w rejonie Zalewu Wiślanego należy zaliczyć :
– Krynica Morska,
– Jantar,
– Stegna,
– Sztutowo,
– Kąty Rybackie
Krynica Morska – do 1958 Łysica, miasteczko na Mierzei Wiślanej. Rozwój Krynicy Morskiej jako kurortu morskiego rozpoczął się dopiero w 1840 roku, kiedy to pięciu zamożnych kupców elbląskich utworzyło konsorcjum do spraw żeglugi po Zalewie Wiślanym, a szczególnie do regularnej obsługi linii Królewiec – Elbląg. Zakupili oni w Anglii dwa parowce o nazwie „Sokół” i „Jaskółka”. Rok później „Jaskółka” przywiozła do Łysicy pierwszych letników. Konsorcjum zachęcone powodzeniem wycieczek do Łysicy odkupiło od władz Gdańska pięć mórg gruntu, a w dwa lata później przystąpiono do budowy pierwszej willi na kształt greckiej świątyni. Wspomniane Towarzystwo cztery lata później dokupiło 218 mórg, głównie terenu leśnego, w wyniku czego nastąpiła dalsza rozbudowa kąpieliska. Zaczęły pojawiać się domy letniskowe i wille, a na plaży wybudowano kabiny dla kapiących się. Plażę i przybrzeżny pas wody przedzielono parkanem i surowo przestrzegano by mężczyźni przebywali po jednej, a damy po drugiej stronie szczelnej przegrody. W tym czasie w Łysicy wypoczywało już około 700 – 900 osób… Krynica Morska prawa miejskie posiada od 1991 roku, zamieszkiwana jest przez 1,2 tys. mieszkańców (1998). ma ona charakter wybitnie turystyczny i wypoczynkowo – uzdrowiskowy. Jej wizytówką są długie zagospodarowane plaże, liczne zalesione wydmy (Wielbłądzi Grzbiet, wys. 43 m), solanki (temp. 24,5°C) z dużą zawartością jodu. Od strony Zalewu Wiślanego, przy molo spacerowym znajduje się przystań pasażerska żeglugi przybrzeżnej, klub jachtowy. W sosnowym lesie ukryta stoi latarnia morska. Nieopodal miejscowości jest rezerwat leśny Buki Mierzei Wiślanej. Krynica Morska położona jest na wzniesieniu mierzei. Idąc od strony zalewu w kierunku plaży, należy najpierw wdrapać się pod spore wzniesienie, by potem zejść w dół do plaży. Cała miejscowość jest obficie zalesiona, co nadaje jej niebywałego uroku. Zimą uśpiona szumem Bałtyku i lodami Zalewu wiślanego jest rajem dla poszukiwaczy niezapomnianych wrażeń i spragnionych spokoju. Latem zaś, ściąga tłumy turystów poszukujących letnich wrażeń, słońca i rozrywki.
Kąty Rybackie – wieś na Mierzei Wiślanej, na zachodnim brzegu Zalewu Wiślanego. Zamieszkuje ją 720 mieszk. (1998). Od Zatoki Gdańskiej oddzielona jest 2-kilometrowym wałem zalesionych wydm. Znajduje się tu port rybacki oraz zakład szkutniczy. Jest też placówka Gdańskiego Urzędu Morskiego. Wieś ma charakter letniskowy. Na terenie Kątów jest znana już w całej Polsce ostoja kormoranów – miejsce uznane w 1957 roku, za rezerwat. Obszar chroniony ma 10,8 ha, porasta go starodrzew sosnowy w wieku 100-120 lat. Ptaki lokują na wierzchołkach drzew swoje gniazda, jest ich ponad 700 ( największa ostoja w Europie ). Kormorany żerują nad Zalewem, dorosły osobnik zjada pół kilo ryb dziennie. Białe odchody powodują obumieranie drzew, wskutek tego kolonia przenosi się coraz dalej, pozostawiając po sobie niesamowity krajobraz. Okolice wsi porośnięte są malowniczym, nadmorskim borem sosnowym, i lasem mieszanym.
Sztutowo – wieś na Żuławach Wiślanych, w pobliżu Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Zamieszkuje ją 1,8 tys. osób (1998). Sztutowo jest ośrodkiem wczasowym. W czasie II wojny światowej 1939-45 w pobliżu Sztutowa istniał hitlerowski obóz koncentracyjny Stutthof. Obecnie na terenie byłego obozu znajduje się Muzeum Stutthof i pomnik ku czci pomordowanych (1968, wg projektu W. Tołkina). Obóz ten składał się z ponad 60 podobozów. Do 1942 roku więziono w nim głównie Polaków – bojowników o polskość, a następnie także obywateli innych okupowanych krajów. Ogółem przeszło przez obóz około 110 tys. więźniów. Komendantami obozu byli : M. Pauly i P.W. Hoppe.
Stutthof służył przede wszystkim eksterminacji najbardziej świadomego i patriotycznie nastawionego społeczeństwa polskiego, głównie inteligencji z terenu Gdańska i Pomorza. Od 1942 r. napływały transporty Polaków, kierowane nie tylko przez jednostki policji z terenu Gdańska i okręgu Prusy Zachodnie, ale i z innych regionów kraju. W tym czasie Stutthof zaczął stawać się obozem międzynarodowym, ponieważ osadzano w nim coraz liczniejsze grupy więźniów innych narodowości. W czerwcu 1944 r. włączono go do realizacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” („Endloesung”). Stutthof był miejscem osadzenia 110 000 osób: mężczyzn, kobiet i dzieci, obywateli 25 krajów, 25 narodowości. Wśród nich byli m. in. Polacy, Żydzi, Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Łotysze, Estończycy, Czesi, Słowacy, Finowie, Norwegowie, Francuzi, Duńczycy, Holendrzy, Belgowie, Niemcy, Austriacy, Anglicy, Hiszpanie, Włosi, Jugosłowianie, Węgrzy, Cyganie. Podczas uwięzienia oddziaływał na nich cały zespół czynników wyniszczających, takich jak niewolnicza praca, głód, fatalne warunki higieniczne, choroby, znęcanie się fizyczne i psychiczne. W wyniku eksterminacyjnych warunków bytu, jak również rozstrzeliwania, wieszania, mordowania w komorze gazowej za pomocą gazu cyklon B, uśmiercania dosercowymi zastrzykami z fenolu, bicia i katowania oraz podczas ewakuacji pieszej i morskiej męczeńską śmierć poniosło około 70 000 ludzi. Stutthof wyzwoliły 9 maja 1945 r. oddziały wojsk radzieckich 48. Armii III Frontu Białoruskiego.
Jantar – wieś na Mierzei Wiślanej, nad Zatoką Gdańską, na wschód od Przekopu Wisły. Zamieszkuje tam około 710 mieszkańców (1998). Miejscowość jest położona na prastarym bursztynowym szlaku od dawna słynęła z bogactwa bursztynu. Pierwsze wzmianki o Jantarze pochodzą z 1400 r. i znajdują się w księgach komturii malborskiej.
W sezonie letnim, Jantar jest obleganym kurortem do którego zjeżdżają się przybysze z całego kraju. Każdego lata, w sierpniu, w Jantarze odbywają się Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu.
Stegna – Liczy sobie 2,1 tys. mieszk. (1998). Stanowi znany ośrodek letniskowy nad Zatoką Gdańską. Pierwsza wzmianka historyczna o Stegnie związana pochodzi z roku 1432. Na terenach dziś należących do Stegny, sześć stuleci temu znajdowały się dwie wsie : Stegna – morska osada rybacka oraz Kobbelgrube (stadnina klaczy). Stegna (część Kobbelgrube) brała udział w tworzeniu się warunków zawarcia pokoju toruńskiego. W 1465 przebywała tu delegacja polska oraz krzyżacka omawiająca warunki pokoju. Sprawozdanie z rozmów zapisał słynny polski kronikarz Jan Długosz. Nie istnieje już drewniany kościół w Kobbelgrube, w którym modlił się nasz kronikarz. Na miejscu drewnianego stoi obecna świątynia. Najcenniejszym zabytkiem Stegny jest kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Kościół pochodzi w obecnej postaci z końca XVII w. (1682-1683). Na wieży znajduje się gałka z chorągiewką wietrzną – widnieje na niej data 1682.
Piaski – położone są na końcu polskiej części Mierzei Wiślanej, około 4 km od granicy z Rosją. Jej nazwa Nowa Karczma – Piaski pochodzi od istniejącej tu w średniowieczu karczmy, powstałej dzięki przywilejowi z 1429 r. nadanemu karczmarzowi Hannosowi przez komtura krzyżackiego Henryka Holta. Około 1600 r zbudowano tu pierwszy kościół. Do dzisiaj zachował się cmentarz mennonicki z XVIII wieku. Z biegiem czasu osada kilkakrotnie zmieniała swoje położenie. Przyczyną tego były wędrujące wydmy, zasypujące systematycznie zabudowania wsi. Ostatnia taka migracja miała miejsce w 1825 roku. Po zniszczeniach której spowodowała II Woja Światowa rozwój wsi nastąpił w 1964 kiedy doprowadzono do Piasków z Krynicy Morskiej drogę asfaltową. Głównym zajęciem ludności zamieszkującej Piaski jest rybołówstwo. Teren ten jest najbardziej dziewiczy na całej mierzei. Może dlatego w pobliżu Piasków swoją plażę mają naturyści. Nie ma tu dużych ośrodków wczasowych, panuje spokój i niczym niezakłócona cisza.